Millennium Classic - "Persona" w styczniu

Millennium Classic - Persona
obsada: Liv Ullmann, Bibi Andersson, Margaretha Krook, Gunnar Bjornstrand, Jorgen Lindstrom
reżyseria: Ingmar Bergman, scenariusz: Ingmar Bergman, zdjęcia: Sven Nykvist, muzyka: Lars Johann Werle
dramat, Szwecja, 1966, 96 min

O FILMIE
Pomysł Persony zrodził się na gruzach nie zrealizowanych nigdy Ludożerców - zamierzonej opowieści o rozterkach współczesnych artystów, o sztuce karmiącej się ludzkim cierpieniem. Pewnego dnia Bibi Andersson - stała aktorka Bergmana - przedstawiła mu w Sztokholmie Norweżkę Liv Ullmann (która została potem towarzyszką życia reżysera i najważniejszą "twarzą" jego filmów). Bergman był zafascynowany podobieństwem obu aktorek i postanowił nakręcić, jak to sam ujął, "kameralny utwór na dwa instrumenty".
Bergman powierzył Ullmann rolę Elisabeth, aktorki, która nagle w trakcie przedstawienia przestaje mówić i rezygnuje z występu. Lekarka przeprowadza szczegółowe badania, z których wynika, że milczenie aktorki nie jest konsekwencją żadnej choroby, a świadomego wyboru. Zaleca jej długi odpoczynek i absolutny spokój. W ustronnej willi nad morzem opiekuje się nią Alma, która podziwia aktorkę i dokłada wszelkich sił, by skłonić ją do mówienia. Odsłania przed nią intymne szczegóły swego życia, powierza jej swoje lęki i urazy, upodabnia się do ubóstwianej Elisabeth, niemal przejmując jej tożsamość. Jednak pozór bliskości znika, gdy pielęgniarka znajduje przypadkowo list, w którym Elisabeth ją obmawia.
Bergman, jakby podporządkowując warsztat wymowie Persony, zrezygnował z iluzji realizmu. Stosując znaczące przerywniki - ujęcie lampy projektora, pojawienie się perforacji taśmy filmowej czy autocytatów - wciąż przypominał widzom, że to nie życie, lecz sztuka. Mimo to stworzył nie tylko przejmującą medytację artysty nad sensem i zależnościami twórczości, ale też nad ludzkim lękiem, rozczarowaniem i samotnością. Sam po latach ocenił ten film jako jeden z najważniejszych w swojej filmografii: "Dziś czuję, że w Personie - a później w Szeptach i krzykach - posunąłem się tak daleko, jak tylko mogłem. W poczuciu wolności dotknąłem bezsłownych tajemnic, które jedynie kino potrafi unieść."

INGMAR BERGMAN
Szwedzki reżyser filmowy i teatralny, dramaturg i scenarzysta, urodził sić 14 lipca 1918 roku jako drugi syn protestanckiego pastora. Surowe metody wychowawcze ojca oraz nieporozumienia pomićdzy rodzicami wpłynćły na jego dalsze życie i wielokrotnie powracały echem w jego twórczości. Pierwsze doświadczenia zawodowe zdobywał jako dyrektor teatru w Hälsingborgu, pisywał także własne opowiadania i dramaty, dorabiając jako scenarzysta w Teatrze Dramatycznym.
W latach 40. jego dramaty zaczćły trafiać na szwedzką scenć teatralną. Zadebiutował w 1944 roku "Krótszym opowiadaniem o jednym z najwcześniejszych wspomnień z dzieciństwa Kuby Rozpruwacza". Już tu uwidacznia sić to, co Bergman rozwinie póęniej w filmach - psychoanalityczna problematyka podyktowana przez "rodzinny scenariusz", układ retrospekcji sićgający w głąb wczesnego dzieciństwa i w mrok podświadomości, psychopatyczną ambiwalencjć czułości i sadyzmu w relacjach mićdzyludzkich, atmosferć horroru, zamknićtą kompozycjć oraz magiczny realizm przenikający sić z onirycznym ekspresjonizmem. Przełom nastąpił jeszcze w tym samym roku, kiedy obecny na przedstawieniu "Úmierć Kaspra" szef Svensk Filmindustri powierzył młodemu pisarzowi korektć cudzych scenariuszy. Bergman wkrótce przedstawił swój własny projekt zatytułowany Skandal, który ostatecznie zrealizował znany wówczas reżyser Alf Sjöberg. Rok później Bergman sićgnął po kamerć i wyreżyserował Kryzys. Szybko powstały następne filmy: Okrćt do Indii, Wićzienie i Pragnienie.
W latach 50. Bergman starał sić opanować warsztatowe kanony kina gatunków. Jego filmy z lat 1950 - 55 mieszczą sić w repertuarze kina popularnego - Letni sen, Kobiety czekają, Wakacje z Moniką czy Marzenia kobiet wykorzystują formułć melodramatu, natomiast Lekcja miłości i Uśmiech nocy to komedie. Filmy z tego okresu powstały na konkretne zamówienie producenta. Wyjątek stanowi Wieczór kuglarzy, pierwsze arcydzieło Bergmana, film wybitny, ale w swoim czasie nie doceniony przez krytykć i publiczność. W przeciągu dwóch lat powstały kolejne arcydzieła, które przyniosły Bergmanowi światowy rozgłos - Siódma Pieczćć i Tam, gdzie rosną poziomki. Wraz z początkiem lat 60. reżyser wkroczył w nową fazć twórczości. We współpracy z operatorem Svenem Nykvistem wypracował swój dojrzały, minimalistyczny styl. Tak zwana trylogia wertykalna - Jak w zwierciadle, Goście Wieczerzy Pańskiej i Milczenie - jest tego najlepszym przykładem. W 1965 roku Bergman poznał Liv Ullmann i obsadził ją w jednym ze swoich najwybitniejszych obrazów - Personie. Ullmann wkrótce stała sić towarzyszką życia i jedną z ulubionych aktorek reżysera. W 1967 roku Bergman założył własną firmć produkcyjną, Cinematograph, w której zrealizował przejmujące dramaty rodzinne - Szepty i krzyki, Sceny z życia małżeńskiego, Twarzą w twarz czy Jesienną sonatć. W 1976 roku został oskarżony o malwersacje podatkowe i był zmuszony opuścić rodzinny kraj. Osiedlił sić na odludnej wyspie Fĺrö i na kilka lat rozstał sić ze szwedzką kinematografią. Powrócił na chwilć z autobiograficznym obrazem Fanny i Alexander, by ostatecznie pożegnać sić ze światem filmu. Obecnie swoją aktywność twórczą ogranicza do reżyserii telewizyjnej i pisania scenariuszy. Niektóre z nich są realizowane przez filmowych spadkobierców Bergmana - Bille Augusta (Niewinne intencje, 1992), Daniela Bergmana - syna reżysera (Niedzielne dzieci, 1992) czy Liv Ullmann (Wiarołomni, 2000).
Filmografia:1949 Pragnienie / Törst1949 Till glädje1950 Letni sen / Sommarlek1950 To sić tu nie zdarza / Sant händer inte här1952 Kobiety czekają / Kvinnors väntan1953 Wakacje z Moniką / Sommaren med Monika 1953 Wieczór kuglarzy / Gycklarnas afton1953 Lekcja miłości / En lektion i kärlek1955 Marzenia kobiet / Kvinnodröm1955 Uśmiech nocy / Sommarnattens leende1956 Siódma pieczćć / Det sjunde inseglet 1957 Tam, gdzie rosną poziomki / Smultronstället1957 U progu życia / Nära livet1958 Twarz (Ansiktet)1959 Ęródło / Jungfrukällan1960 Oko diabła / Djävulens öga1960 Jak w zwierciadle / Sasom i en spegel 1962 Goście Wieczerzy Pańskiej / Nattvardsgästerna1962 Milczenie / Tystnaden1963 För att inte tala om alla dessa kvinnor 1965 Daniel 1965 Persona / Persona1966 Godzina wilka / Vargtimmen1967 Hańba / Skammen 1967 Rytuał / Riten1969 Namićtność / En Passion1969 Farödokument 19691970 Dotyk / Beröringen1971 Szepty i krzyki / Viskningar och rop1972 Sceny z życia małżeńskiego / Scener ur ett äktenskap1974 Czarodziejski flet / Trollflöjten1975 Twarzą w twarz / Ansikte mot ansikte1976 Jajo wćża / Das Schlangenei1977 Jesienna sonata / Herbstsonate1979 Farödokument 19791980 Z życia marionetek / Aus dem Leben des Marionetten)1982 Fanny i Aleksander / Fanny och Alexander1983 Hustruskolan (TV)1984 Karins ansikte (TV)1984 Efter repetitionen (TV)1986 Dokument Fanny och Alexander (TV)1986 De tva saliga (TV)1992 Markisinnan de Sade (TV)1993 Backanterna (TV)1997 W obecności klowna (Larmar och gör sig till) (TV)2000 Bildmakarna (TV)2003 Sarabanda / Saraband (TV)

RECENZJA
Niełatwy film. Kiedy trafił do polskich kin - krytycy musieli wyjaśniać jego sens domagającym się tego zdezorientowanym widzom. I oni jednak bywali bezradni. "Całkowicie niezrozumiałe - skarżył się recenzent londyńskiego >Financial Times<. - Bergmana własna artystyczna persona jest osobliwie rozdwojona między klarownością środków i niejasnością intencji". Ową "niejasność intencji" traktowano na ogół jako zachętę do własnych interpretacji bogatego w znaczenia filmu. Jego koncepcja rodziła się w bólach. Jest to, obok "Godziny wilków", drugi film zrodzony na gruzach nie zrealizowanych "Ludożerców" - zamierzonej opowieści o rozterkach współczesnych artystów, o sztuce karmiącej się ludzkim cierpieniem. Po przerwie, spowodowanej przewlekłym zapaleniem płuc i wyczerpującą pracą w teatrze, Bergman zarzucił ów projekt, zapowiadając film, który będzie "kameralnym utworem na dwa instrumenty". Kiedy pewnego dnia Bibi Andersson przedstawiła mu w Sztokholmie Norweżkę Liv Ullmann (która stała się potem towarzyszką życia Bergmana i aktorką jego najważniejszych filmów) - reżyser był zafascynowany podobieństwem obu aktorek. Pomysł skonkretyzował się. Ullmann kreuje tu postać Elisabet, aktorki, która nagle przestaje mówić i rezygnuje ze swej sztuki. Lekarka zaleca jej długi odpoczynek i absolutny spokój. W ustronnej willi nad morzem opiekuje się nią pielęgniarka Alma (Andersson), która podziwia aktorkę i dokłada wszelkich sił, by skłonić ją do mówienia. Odsłania przed nią intymne szczegóły swego życia, powierza jej swoje lęki i urazy, upodabnia się do ubóstwianej Elisabet, niemal przejmuje jej tożsamość, ale złudzenie bliskości pryska z chwilą, gdy do rąk Almy trafia list Elisabet do jej lekarki.
W postawie aktorki odnajdywano rozterki samego Bergmana. Artysta staje przed pokusą rezygnacji ze swojej sztuki - pasożytniczej, bezradnej i miałkiej w obliczu pełnego cierpień i okrucieństw świata. Wyrzeka się słów, obrazów, kontaktów, wybiera izolację, zamyka się w sobie i przywdziewa nową maskę ("persona" to właśnie maska aktorska w teatrze antycznym). Tymczasem Alma, uczuciowa i spontaniczna, szuka porozumienia z ludźmi, w jej rozpaczy kryje się odrobina nadziei na rozerwanie kręgu samotności. Te dwie kobiety to, być może, dwie strony jednej osobowości. W pewnym momencie twarze Elisabet i Almy nakładają się na siebie. Bergman nie skłania się ku optymizmowi, ale i nie powtarza nastroju beznadziei z wcześniejszego "Milczenia". "Trzeba mówić - podkreślał w jednym z wywiadów - musimy zwierzać się nawet wówczas, kiedy nie jesteśmy pewni, czy nas ktoś słucha i rozumie." Film, rozegrany głównie na twarzach obu aktorek, nie stwarza iluzji podglądania rzeczywistości. Bergman, pokazując fragmenty projektora filmowego, stosując znaczące przerywniki i cytując samego siebie, przypomina, że to nie jest życie, lecz sztuka, zwierzenia i medytacje artysty nad sensem i zależnościami twórczości, nad ludzkim lękiem, rozczarowaniem, samotnością. "Cudowny film - pisał z emfazą krytyk - w którym Bergman, uwolniony od całej metafizyki, bada serce ludzkie i odkrywa tam niezgłębione otchłanie i fascynujące tajemnice."
WACŁAW ŚWIEŻYŃSKI
GAZETA TELEWIZYJNA

***

KLASYKA KINA W MILLENNIUM - ZAWSZE W PONIEDZIAŁKI. BILETY – 10 ZŁ.

Dotychczas pokazaliśmy m.in.,:
"Obywatel Kane" *(1941) reż. Orson Welles
“Postrzyżyny” (1980), reż. Jiri Menzel
“Pociągi pod specjalnym nadzorem”, reż. Jitri Menzel
"Przeminęło z wiatrem"* (1939) reż. Victor Fleming
"Gabinet doktora Caligari"* (1920) reż. Robert Wiene
"Casablanca"* (1942) reż. Michael Curtiz
"Pół żartem, pół serio"* (1959) reż. Billy Wilder
“Hair" (1979) reż. Miloš Forman
„Persona”, reż. Ingmar Bergman
“Lampart"* (1963) reż. Luchino Visconti
„Pociągi pod specjalnym nadzorem”, reż. Jiri Menzel
„400 batów”, reż. Francois Truffaut