Ruiny zamku Tarnowskich

Według dotychczasowej wiedzy, pierwotny, gotycki zamek w Tarnowcu był fortecą typu wyżynnego. Z roku 1331 pochodzi akt erekcyjny kaplicy zamkowej, co wskazuje, że zamek był w tym czasie już w zaawansowanej fazie budowy. Jeżeli zaś w 1340 r. podpisano na zamku pierwszy znany nam dokument, świadczy to, że był już w tym czasie zamieszkały. W 1362 r. biskup Bodzanta uposażył w kaplicy na zamku ołtarz św. Krzyża.

Już w tym pierwszym okresie był ważnym miejscem na mapie Polski, a to ze względu na rangę jego posiadaczy piastujących najwyższe urzędy w kraju. na zamku gościli królowie polscy - Kazimierz Wielki (1362, 1364) i Władysław Jagiełło (1392, 1424).Pierwszy raz został zdobyty w 1441 r., co wskazuje, że pierwotnie nie był fortecą zbyt obronną. Odbudował go Jan Amor Tarnowski wzmacniając znacznie system obronny (druga faza rozbudowy w XV w.). Najświetniejszy okres przeżywał w czasach włodarzenia nim przez Jana Tarnowskiego, Hetmana Wielkiego Koronnego, który rozbudował go w renesansową rezydencję, wzmacniając po raz trzeci jego system obronny nowoczesnymi fortyfikacjami, z jakimi zapoznał się w czasie licznych podróży. Na zamku znajdowała się wtedy wspaniała i słynna w kraju biblioteka, skarbiec, zbiór pamiątek rodzinnych. Zamek odwiedzali najwybitniejsi humaniści Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Marcin Kromer, Stanisław Orzechowski, co świadczy zarówno o wykształceniu, jak i klasie intelektualnej samego właściciela. W 1528 r. J. Tarnowski oddał zamek do dyspozycji króla Węgier. Jan Zapolya starał się stąd odzyskać koronę węgierską, a nawet bił na zamku własną monetę.

Koniec świetności zamku zaczyna się z wolna od 1567 r. kiedy przejmują go kolejni właściciele Tarnowa Ostrogscy. W 1570 r. dochodzi do głośnej w całej Rzeczypospolitej "awantury tarnowskiej". Z 17 na 18 kwietnia po oblężeniu zamek zostaje (po raz drugi) zdobyty przez zaciężne wojska Olbrachta Łaskiego i Andrzeja Zborowskiego, którzy zajęli go w imieniu kasztelana czchowskiego Stanisława Tarnowskiego, roszczącego sobie pretensje do dóbr tarnowskich. Spór rozstrzygnął w końcu król na korzyść Ostrogskich, którzy zebrali silną armię i stanęli na przeciw zamku w obronnym Tarnowie. Zamek został przez zdobywców złupiony i zniszczony, mimo to jeszcze w 1603 r. opisywano go jako dość obszerną siedzibę i centrum gospodarcze dóbr tarnowskich. Jest to również zastępczy opis samego zamku, gdyż nie zachował się żaden rzetelny jego widok: ... od Łokietkowych czasów ... panował w okolicy ... Posada zamku nieco sztuką przysposobiona składa się z dwu części wschodniej wyższej i zachodniej niższej, które (to) położenie nadawało nazwy dwom głównym częściom całej budowli. Większa część izb mieszkalnych paradnych jest w części Wysokim Zamkiem zwanej, która jak się zdaje starszej jest roboty od Zamku Niższego, gdzie głównie mieściły się potrzebne do gospodarstwa dworu sklepy i komnaty. Brama wjezdna prowadzi do zamku wyższego od wschodu, gdzie z miasta biegnie droga ślimakiem". Opis zamku jest znacznie obszerniejszy, wymienia się w nim przygródek, gmachy nowe, gmachy stare, bramne baszty, zwierzyniec, winnicę nową i starą, chmielnik. browar, słodownię, lodownię, cegielnię i piece wapienne.

W obrębie samego zamku znajdowały się kaplica, wielka sala, łaźnie, piekarnie, 3 kuchnie, 2 stajnie, 9 izb z tych 5 na Zamku Wysokim, 12 komnat na Zamku Wysokim, 15 sklepów itd. ... razem 44 izby. Był to więc skomplikowany zespoł gospodarczo mieszkalny.Jednakże zamek z wolna podupadał. Świadczy o tym choćby fakt, że Szwedzi w 1655 r. nie wykazali nim żadnego zainteresowania, wiedząc zapewne, że żadnych bogactw w nim nie znajdą, złupili natomiast, zdobywszy go wcześniej fortelem klasztor Bernardynów w Tarnowie, gdzie okoliczna szlachta ukryła swe skarby, bardziej widać ufając obronności klasztoru niż zamku tarnowskiego. W końcu w 1723 r. "zwierzchność zamkowa", a więc zarządca dóbr tarnowskich przeniósł się z zamku do dworu w Gumniskach, który zdał mu się wygodniejszy od niszczejącej fortecy.

Nic też dziwnego, że pozwolono tarnowskim ss. bernardynkom użyć materiału z ruder opuszczonego zamku na dokończenie budowy ich kościoła wznoszonego w poł. XVIII w. Zamek częściowo rozbierany ulegał stopniowej dewastacji, aż wreszcie w 1848 r. zaczęto na części zamku wysokiego sypać kopiec ku czci ofiar nieszczęsnego powstania 1846 r. i wynikłej z niego rabacji czyli rzezi galicyjskiej - jednego z najbardziej słynnych wydarzeń w historii Tarnowa, które odnotowywane jest w dziejach historii powszechnej Europy. Kopca wprawdzie nie zrealizowano, skutkiem wprowadzenia stanu oblężenia w Galicji po klęsce rewolucji 1848 r. w Wiedniu, jednak spod rozpoczętego usypiska wystawały już tylko nikłe fragmenty starych murów zamkowych odnotowywane przez XIX wiecznych malarzy i rysowników.Pierwsze prace wykopaliskowe na wzgórzu zamkowym podjęto w r. 1939. Jednakże dopiero w l. 1963-69 Karpacka Ekspedycja Archeologiczna pod kierownictwem dr Andrzeja Żakiego rozpoczęła na wzgórzu zamkowym szeroko zakrojone wykopaliska kierowane przez dr M. Nowosad. Odsłonięto relikty zabudowy zamku wysokiego oraz część fortyfikacji otaczających zamek. Dokonano prac konserwatorskich i przeprowadzono rekonstrukcję i zabezpieczenie wykopalisk. Dalsze prace archeologiczne trwały w l. 1979-88, podczas których badano Zamek Niski oraz strefę między Zamkiem Wysokim i Niskim. W czasie wykopalisk w l. 1963-69 wydobyto ponad 80 000 zabytków ruchomych: ceramika, kafle, przedmioty metalowe, szklane, płytki ceramiczne. W czasie wszystkich badań wydobyto łącznie 100 000 fragmentów naczyń glinianych. Odnaleziono groby szkieletowe bez wyposażenia, pochodzące sprzed czasów budowy zamku.

Sensacją stało się odkrycie skarb monet srebrnych i miedzianych oraz 50 monet luzem razem 702 sztuki. Skarb ukryty był w murze przy wejściu do kazamaty arsenału i ukryty był po 1666 r. Schematyczny zarys zabudowy wzgórza zamkowego (barwny) wykonany przez M. Nowosad i E. Dworaczyńskiego świetnie ukazuje trzy fazy rozbudowy zamku XIV, XV i XVI wieczną dając pewien obraz skali samego założenia. Dokonano tutaj odkryć, które pozwoliły na częściowe rozeznanie rzutu zamku wyższego, gotyckiego i częściowo renesansowego.Prace wykopaliskowe pozwoliły na pewną rekonstrukcję rzutu poziomego tzw. zamku wyższego. Była to budowla zbliżona do owalu otoczona murem obwodowym z wieżami od zachodu i wschodu. Badania Zamku niskiego odtworzyły jego rzut. Niestety nie wiemy dziś jak wyglądał ten zamek naprawdę. Najstarszy widok zamku z 1644 r. jest równie fantastyczny, jak widok miasta z tego roku (oba umieszczone pod drzewem genealogicznym Tarnowskich), tyle, że podobnie jak widok miasta ukazuje zasadnicze elementy zamku prawidłowo (przy fikcyjnych szczegółach). Zamek tarnowski dzielił się zgodnie z opisami archiwalnymi oraz badaniami archeologicznymi na przylegające do siebie równoleżnikowo zamki - wysoki (starszy i reprezentacyjny) oraz niższy (nowszy i gospodarczy). Badania archeologiczne pozwoliły na rekonstrukcję znacznych części planu zamku wyższego, który do pewnego stopnia odpowiada rozkładowi budowli na wspomnianym widoku. Wszystkie późniejsze obrazy ruin lub domniemane widoki zamku nie wnoszą wiele do wiedzy o pierwotnym wyglądzie zamku. O wiele więcej wiemy z opisanych wykopalisk archeologicznych.