Bima Synagogi Starej
Pozostałość najstarszej tarnowskiej synagogi - Bima czyli almemor, stanowiła centralną część, miejsce do odprawiania obrzędów religijnych i czytania Tory - "Pięcioksięgu" Mojżesza, służące także jako mównica.Synagoga murowana, której pozostałość stanowi bima, powstała w miejscu starszej, drewnanej, wzniesionej w 1582 r., kiedy wewnątrz murów miejskich osiedlona była nieduża jeszcze ilość Żydów. Wzmiankowana w 1631 i 1637 r. była już zapewne obiektem murowanym, wzniesionym przypuszczalnie ok. 1630 r. lub w latach 30. XVII w. - wcześniejsza drewniana, spłonęła prawdopodobnie w którymś z pożarów miasta (1622,1632 r.?).
Usytuowana na zapleczu działek siedliskowych ul. Żydowskiej, o anierystyczno-barokowych cechach stylowych architektury, reprezentowała typ synagogi centralnej, charakterystyczny dla bóżnic wschodnich obszarów Rzeczypospolitej. Założona na kwadratowym planie, o dziewięciopolowym sklepieniu, które w centralnym polu wspierała bima tzw. kaplicowa, z zewnątrz nakrywał ją dach pogrążony, z wysoką attyką. W 1661 r., w oparciu o zezwolenie władz kościelnych na budowę, była zapewne odbudowana (po pożarze?) lub rozbudowana. W 1663 r. spłonęła w wielkim pożarze miasto i jeszcze w dwa lata później bp. Andrzej Trzebicki zabraniał jej odbudowy.
Odbudowana została dopiero w 1670 r. po potwierdzeniu przez właściciela miasta ks. Aleksandra Janusza Ostrogskiego przywilejów Żydom, łącznie z prawem do bóżnicy. W XVIII w., w związku z osiedlaniem się coraz większej ilości Żydów we wschodniej części miasta, uległa rozbudowie. Przed 1796 r. dobudowano do niej dwa nieduże obiekty: jeden przy elewacji zachodniej (zapewne przedsionek), drugi przy północnej. W 1814 r. uszkodzona została w pożarze miasta - zniszczeniu uległy obie przybudówki, a także istniejąca wcześniej w rejonie ob. placu Rybnego zabudowa zasłaniająca elewację zachodnią, w tym usytuowana tam łaźnia żydowska, po której teren Żydzi odstąpili miastu dla powiększenia placu w 1902 r. Po pożarze synagoga została częściowo przebudowana i rozbudowana w okresie pomiędzy 1815 a 1848 r. Budynek synagogi wydłużono wówczas w kierunku zachodnim a od strony południowej dostosowano do niego tylne ściany dwóch kamienic od ul. Żydowskiej, stanowiące prawdopodobnie część zespołu synagogalnego ( z mieszkaniem rabina, łaźnią rytualną, itp.). W 1878 r. nastąpił remont i odnowienie wnętrz. W latach 80. XIX w. synagoga została rozbudowana o szeroką, piętrową część frontową utrzynaną w stylu neoromańs kim, w przyziemiu której od strony południowej usytuowano salę kobiet. Zapewne równolegle przebudowano dach i attykę nad starszą częścią. Na pocz. XX w. od strony ul. Żydowskiej, przed częściowo odsłoniętą elewacją południową synagogi, powstało ozdobne, żelazne ogrodzenie, a w 1929 r. przy tej elewacji nieduży, drewniany przedsionek w wejściu do sali kobiet. W 1929 r. stan techniczny budynku był zły, spowodowany osiadaniem północno-zachodniego narożnika piętrowej części frontowej, w 1935 r. stwierdzono już spękanie elewacji zachodniej i północnej połączone z przerwaniem gurtów nadokiennych. W dniu 8 XI 1939 r. synagoga została spalona przez Niemców, a jej mury w późniejszym czasie wysadzone w powietrze od dołu i rozebrane. Przed zniszczeniem posiadała bogate wyposażenie wnętrza, m.in. dwa srebrne lichtarze prawdopodobnie z pocz. XVI w. i miedzianą, polichromowaną szafę renesansową - wszystkie elementy wystroju i wyposażenia uległy zniszczeniu bądź zostały rozgrabione.
Bima zachowała się jako trwała ruina. Murowana, w formie baldachimu o 4 kolumnach, ze sklepieniem nawiązującym do formy kopuły manierystycznej, z resztkami wczesnobarokowej dekoracji stiukowej. Zadaszenie i kompozycja otoczenia wyk. w 1987 r. przez krakowskie PKZ, w posadzce wewnątrz ogrodzenia osadzona płyta upamiętniająca synagogę w jęz. hebrajskim, polskim i angielskim, fund Ronald S. Lauder. "Pogoń" z 16 grudnia 1881 r. przyniosła informację, jak widzieli Starą Synagogę chrześcijanie: "Dzisiaj oglądaliśmy nowo sprawiony ołtarz w starej synagodze w żydowskiej ulicy. Zbudowany on jest w stylu właściwym tylko Izraelitom. Jest niby gotyką a wszystkie szczyty kończą się ciężkimi barocco, chociaż całość przedstawia się dobrze, a osobliwie schowek na torę. Synagoga ta jest bardzo stara, posiadają bowiem Izraelici nasi na jej erekcję jeszcze od Władysława IV, który starannie przechowują, a który podamy kiedyś do wiadomości publicznej. Nie możemy przemilczeć, że teraźniejszy przełożony zboru bardzo wiele dokłada starań około porządnego utrzymania tego domu chwały bożej, za co mu p. Nuta (tarnowski cadyk) składa podziękowanie w ten sposób , iż głosi, że on tę synagogę sprofanował odnowieniem. My z naszej strony oświadczamy, że wolimy znaleźć się w salonie aniżeli w stajni".
K. Marek TruszTeksty autora pochodzą z:"Tarnów. Wielki Przewodnik.", T. 1 "Stare Miasto", T. 2 "Stare Miasto", T. 3 "Zamieście i Burek"
