Ratusz

Grzebień attyki zdobią kamienne woluty, sterczyny i 14 maszkaronów. Wieża w części dolnej (do szczytu attyki) kwadratowa, w górnej ponad attyką okrągła z nadwieszonym na kamiennych kroksztynach gankiem straży, dach ostry z blaszanym herbem XX. Sanguszków, Pogoń Litewska, na szczycie (znajduje się tam dopiero od 1846 r., wcześniej była Leliwa Tarnowskich). 

Do czasów obecnych zachowały się dwa portale kamienne, jeden od wschodu o dość prostej formie, przez który prowadził wjazd do pomieszczenia dawnej wagi, oraz od południa renesansowy z herbem Leliwa i łacińskim napisem: DOMINUS CUSTODIAT INTROITUM ET EXITUM TUUM (Pan niech strzeże wejścia i wyjścia twego). Drugi portal renesansowy, skromniejszy od wejściowego, z łacińską maksymą: IUSTITIAE FUNDAMENTUM FIDES (Sprawiedliwości podstawą wiara) znajduje się wewnątrz budynku. W 28-miu blendach attyki znajdowały się, prawdopodobnie namalowane techniką sgrafitto, portrety członków rodu Tarnowskich, od Spycimira do Jana Krzysztofa (zm. 1567 r.). Liczba maszkaronów (14) miała symbolizować 14. członków urzędujących, starej i nowej rady miejskiej. Od 1970 roku w budynku Ratusza można oglądać wystawy Muzeum Okręgowego w Tarnowie.

Warto zobaczyć w Ratuszu:

• Portret sarmacki - jedyna z niewielu tak licznych w Polsce kolekcja portretów pol-skich z okresu XVII-XVIII w., z wizerunkami znanych z historii postaci.
• Gen. Józef Bem - wystawa biograficzna, poświęcona urodzonemu w Tarnowie bohaterowi walk o niepodległość Polski i Węgier.
• Szkło i Porcelana - ekspozycja prezentująca jeden z najcenniejszych w kraju zbiorów porcelany wyprodukowanych w wytwórniach zagranicznych i najstarszych polskich manufakturach. Ozdobą ekspozycji jest wielofunkcyjny serwis wykonany w Miśni na przestrzeni XIX wieku. Prezentowane naczynia z części obiadowej, śniadaniowej i deserowej zaskakują nie tylko różnorodnością form nawiązujących do wzorów XVIII-wiecznych, ale przede wszystkim niezwykle bogatym zdobnictwem. Głównym tematem wielobarwnej dekoracji są tutaj ręcznie malowane ptaki, każdy inny na poszczególnych półmiskach, paterach, koszach, filiżankach i spodkach.Serwis zwany "ptaszkowym" związany jest rodziną XX Sanguszków zawierał ponad 500 przedmiotów, z czego na wystawie pokazane jest ponad 150 najciekawszych form.
• Zbrojownia - kolekcja broni i uzbrojenia, a w niej jedna z trzech w całości zachowanych w Polsce - oryginalna kopia husarska.

Więcej o Ratuszu

Ratusz znajduje się w centrum rynku, na działce wydzielonej podczas lokacji. W początkowym okresie po lokacji miasta, Tarnów obywał się bez ratusza, podobnie jak większość nowo zakładanych miast. Czas powstania ratusza i początkowy okres jego istnienia nie są znane. Najprawdopodobniej dopiero pod koniec XV w. wzniesiono na "surowym korzeniu" pierwszy murowany budynek. Była to początkowo, jak można sądzić, nie podpiwniczona, prostokątna budowla obejmująca wschodnią część istniejącego budynku, z kwadratową wieżą przy narożniku północno-zachodnim. Budowla ta posiadała wnętrze o układzie dwutraktowym, z sienią przechodzącą przez całą głębokość budynku - możliwe, chociaż mało prawdopodobne, że już wówczas powstało piętro.

W I ćw. XVI w. nastąpiła, najprawdopodobniej pierwsza, rozbudowa połączona z nadbudową cylindrycznego zwieńczenia wieży i zapewne piętra. W 1526 r. ratusz jest po raz pierwszy wzmiankowany źródłowo, trwały przy nim wówczas prace remontowo-budowlane (przebudowa izby i założenie drzwi w wieży zegarowej). Po rozbudowie w I poł. XVI w. ratusz był budowlą o prostokątnym obrysie, obejmującą większą część obecnego budynku (bez części zachodniej i ryzalitu przy elewacji południowej), z wieżą posiadającą zegar, zwieńczoną gankiem straży z hurdycją wspartą na kroksztynach. Wejście główne w elewacji południowej ujęte było w gotyckie obramowanie z profilowanej cegły. Przypuszczalnie w l. 1558-61 z inspiracji (fundacji?) hetmana Jana Tarnowskiego nastąpiła manierystyczna przebudowa i rozbudowa ratusza.

Budynek zwiększono do obecnych rozmiarów, dobudowując podpiwniczoną część zachodnią z wnętrzami dekorowanymi polichromią i ryzalit z klatką schodową przy elewacji południowej. Całość zwieńczona została wysoką attyką, analogiczną z attyką krakowskich sukiennic i dachem pogrążonym, krytym gontem. Pola fryzu arkadowego attyki wypełniono dekoracją malarską przedstawiającą portrety 28 członków rodu Tarnowskich, poczynając od Spicymira Leliwity do Jana Tarnowskiego, grzebień attyki ozdobiony został kamiennymi maszkaronami. Wyraźne związki atylistyczne dokonanej przebudowy z równoległą przebudową krakowskich sukiennic, pozwalają podejrzewać w obu przypadkach jednego autora, którym mógł być znany z Krakowa Udalryk Franckstein. Według innej hipotezy autorem przebudowy ratusza mógł być, czynny wówczas w Tarnowie Jan Maria Mosca zw. Padovano, twórca pomnika nagrobnego hetmana Jana Tarnowskiego (zm. 1551 ) i jego syna Jan Krzysztofa (zm. 1567). W IV. ćw. XVI w. ratusz uległ dalszej rozbudowie. Przebudowana została klatka schodowa, której ryzalit w dolnej części rozbudowano w kierunku zachodnim (do. obecnej, formy), najprawdopodobniej równolegle dobudowując przy elewacji południowej parterowy budynek wagi miejskiej. W wejściu głównym, w rozbudowanym ryzalicie osadzony został manierystyczny portal z h. Leliwa i napisem.

Ukształtowany w II. poł. XVI w. budynek uzyskał reprezentacyjną formę o bryle nieznacznie różniącej się od obecnej. Parter, którego dwutraktowe wnętrze dzieliła na całej głębokości wąska sień, zajmowały sklepione pomieszczenia (wzmiankowane w 1587). W środkowej części piętra mieściła się wielka Sala Pospólstwa, w dobudowanej części zachodniej Sala Rady - obie dekorowane polichromiami. Pomieszczenia pięter nakryte były stropami ok. 30 cm wyższymi niż obecnie. W parterze mieściły się urzędy miejskie, tzw. wietnica służąca celom handlowym, mieszkania wietnika i instygatora czyli oskarżyciela publicznego, w dolnej części wieży areszt, a w piwnicach szynkowano piwo i składowano broń miejską. Na wieży pełniona była straż której głównym zadaniem było ostrzeganie przed pożarami, sam ratusz przed ogniem chronić miały cechy sukienników, szynkarzy i rzeźników. W dostawionym przy elewacji południowej parterowym budynku mieściła się waga miejska, nad którą czuwał specjalny urzędnik. Przynosiła ona znaczne dochody miastu, bowiem ratusz posiadał wyłączne prawo ważenia oraz sprzedaży świec, soli, mazi, dziegciu, postronków i podobnie jak wietnica podlegała dzierżawie. Z zewnątrz budynek otaczały istniejące od średniowiecza i wielokrotnie wzmiankowane drewniane kramy rzeźnicze, piekarskie, prasolne, ławy sukiennicze, szewskie i in.

W 1663 r. budynek ratusza został poważnie uszkodzony w pożarze miasta, zniszczeniu uległ m.in. dach i zegar na wieży, spłonęły przywileje miejskie. W 1664 r. król Jan Kazimierz obiecał odnowić spalone przywileje i zezwolił radzie miejskiej na pobieranie dodatkowych opłat na remont ratusza, zapewne wkrótce potem ratusz wyremontowano, a na wieży zainstalowano nowy zegar, który zachował się do dzisiaj. W XVIII w., w związku z kryzysem jaki dotknął miasto, budynek ratusza popadł zaniedbanie. W 1768 r. podczas rabunku Tarnowa przez wojska rosyjskie ratusz został ograbiony, m.in. z archiwum wywieziono teczkę z dokumentami miejskimi, srebrną pieczęć radziecką i dwie pieczęcie żelazne. Po pierwszym rozbiorze Polski, kiedy miasto przeszło pod panowanie austriackie, w dniu 29 XII 1773 r. odbyła się na ratuszu uroczystość homagialna - przysięgę na wierność monarchii austriackiej złożyli reprezentujący hrabstwo tarnowskie Augustyn Dyszlewski i Rada Miejska Tarnowa. Budynek w tym czasie przeszedł jedynie drobne remonty bieżące i naprawy. W 1777 r. zegar na wieży naprawił (udzielając trzyletniej gwarancji) zegarmistrz z Gorlic Wojciech Szempak.

W 1787 r. Tarnów został uwolniony spod władzy panów dziedzicznych i uzyskał pełny samorząd, co wiązało się z rozszerzeniem władzy miejskiej i reformą funkcjonujących w ratuszu urzędów. Niedługo potem, 14 IX 1792 r. ratusz został uszkodzony pożarem, odbudowę postarano się więc połączyć z przebudową wnętrz dla potrzeb nowego magistratu. Przeprowadzone rok później prace objęły m.in. podział Sali Pospólstwa na mniejsze pomieszczenia, w których sufity obniżono o ok. 1,5 m i wybicie nowych okien w elewacji północnej. Prawdopodobnie w tym czasie wyłączono też z użytkowania piwnice. Po remoncie biura magistratu zajęły I piętro, a w parterze umieszczono odwach piechoty i posterunek policji (w trakcie północnym) oraz magazyny miejskie i areszt (od południa). W przybudówce południowej nadal utrzymywano wagę. W pocz. XIX w. w jednej z sal ratusza (zapewne Sali Rady) odbywały się też sporadycznie przedstawienia teatralne.

W XIX w. stan budynku pogarszał się, ratowany był jedynie częściowymi remontami. Ok. 1850 r. odnowiono budynek z zewnątrz (malowanie elewacji, uzupełnienie gontu w dachu), prawdopodobnie przerabiając przy okazji parapet ganku straży na wieży. W 1857 r. przygotowania do gruntownej restauracji, nie zrealizowanej jednak, podjął burmistrz Tarnowa Adam Morawski. W I. 1861-62 przeprowadzono remont połączony z odkopaniem piwnic (odkryto w nich m.in. skład broni miejskiej) i skróceniem budynku wagi (wyburzono jego zachodni narożnik). W późniejszym czasie prowadzono remonty doraźne: 1865 budowa wewnętrznych schodów w wieży, 1879 r. pokrycie hełmu wieży blachą, 1886 rada miejska poleciła naprawę zaniedbanego muru attyki, nie wiadomo jednak z jakim skutkiem.

W końcu I. 80. XIX w. ratusz chylił się ku ruinie, mury wybrzuszone pod naciskiem sklepień groziły zawaleniem. W tej sytuacji władze miejskie podjęły decyzję gruntownej odnowy budynku, zalecając jej wykonanie T. Prylińskiemu. W 1887 r. Pryliński wykonał szczegółową inwentaryzację i projekt przebudowy w stylu neorenesansowym, zacierającym pierwotną formę budynku. Propozycja została odrzucona, a przeprowadzenie remontu powierzono ostatecznie budowniczemu miejskiemu Szczęsnemu Zarembie.

W I. 1889-92 nastąpił remont i przebudowa ratusza pod kierownictwem Sz. Zaremby. Celem było przede wszystkim wzmocnienie konstrukcji budynku; wykonano cerowanie i licowanie murów, ścian wewnętrznych, część sklepień parteru wymieniono na Iżejsze stropy Kleina, przebudowano układ północnego traktu parteru. Likwidacji uległ też budynek wagi, a przebudowie klatka schodowa. Architekturę zewnętrzną, przy zachowaniu zasadniczej bryły, przekształcono częściowo w duchu historyzmu. Przebudowana klatka schodowa uzyskała wolutowe zwieńczenie wzorowane na grzebieniu attyki, wymieniono kamieniarkę okien, w elewacji osadzono dwa gotycko-renesansowe portale "wawelskie" (usunięte w 1947). Nowo odkutą kopią zastąpiony został portal głównego wejścia, który przeniesiono do zachodniej ściany ryzalitu klatki schodowej - przy demontażu oryginalnego portalu podobno odkryto sygnaturę wykonawcy: "Jacobus Villani" (?).

We wnętrzu powiększona Sala Rady otrzymała neorenesansową dekorację stiukową, a wnętrze klatki schodowej dekorację o tematyce heraldycznej. W pocz. XX w. Sz. Zaremba przygotował jeszcze plany restauracji wieży - projekt przewidywał wyburzenie górnej części i odbudowę w innej formie (m.in. z poszerzonym gankiem straży) - realizacji sprzeciwiło się jednak Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej. W II. dekadzie XX w. w ratuszu miały miejsce ważne wydarzenia związane z historią miasta. W dn. 11 XI 1914r. po zajęciu Tarnowa przez armię rosyjską burmistrz, dr Tadeusz Tertil na ratuszu w obecności urzędników magistratu i radnych przekazał miasto gen. Chełmickiemu, polecając jego opiece życie i mienie mieszkańców. 30 IX 1918 r. odbyło się w ratuszu posiedzenie rady miejskiej, na którym na wniosek dr T. Tertila Tarnów podporządkowany został Radzie Regencyjnej, a 19 X tego roku, po ogłoszeniu manifestu Rady Regencyjnej i wielkiej manifestacji patriotycznej w mieście, miało miejsce uroczyste posiedzenie rady miejskiej, na którym dr T. Tertil ogłosił powstanie niepodległego państwa polskiego.

W I. 1925-29 miał miejsce nowy remont - wzmocniono mur i przebudowano grzebień attyki. Miejscowy kamieniarz B. Kulka odkuł kopie maszkaronów i wazonów wieńczących attykę, które w 1926 r. zastąpiły zniszczone oryginały. Od 1927 r. kierownictwo prac objął nowy budowniczy miejski, inż. Witold Giżbert - Studnicki. Pod jego kierunkiem architekt Augustyn Tarkowski dokonał wzmocnienia wieży (m.in. likwidując pionowe pęknięcie górnej części na długości ok. 6 m.), wymiany cegieł w parapecie ganku straży i położenia na nim ławy kamiennej oraz nakrył wieżę nowym hełmem. Władze miejskie zajmowały ratusz do 1931 r., kiedy biura Zarządu Miejskiego przeniesiono do budynku pobernardyńskiego (przy ul. Bernardyńskiej, d. Kniewskiego) opuszczone sale ratusza na I piętrze przekazano na użytek Muzeum Miasta Tarnowa i muzeum Diecezjalnego - zbiory obu muzeów pozostały w ekspozycji do 1939 r., kiedy ewakuowano je z ratusza celem zabezpieczenia.

Od 1945 r. ratusz zajęło nowo utworzone Muzeum Ziemi Tarnowskiej, przemianowane później na Muzeum w Tarnowie, a od 1976 r. przekształcone w Muzeum Okręgowe. W samym budynku początkowo wykonano tylko drobne prace konserwatorskie we wnętrzu, które w 1947 r. prowadził S. Świszczowski. W I. 1962-68 przeprowadzony został pełny remont konserwatorski ratusza z adaptacją wnętrza na cele muzealne wg. koncepcji J. E. Dutkiewicza, proj. G. Faryaszewskiej uzupełnionego przez J. Klimka, wyk. przez krakowskie PKZ. Wykonano prace odtwarzające częściowo dawną sytuację ratusza - m.in. przeniesiono portal główny w południową ścianę ryzalitu klatki schodowej, przywracając stan sprzed przebudowy Zaremby, a w attyce przywrócono oryginalne maszkarony. We wnętrzu usunięto podziały dawnej Sali Pospólstwa i odsłonięto fragmenty polichromii z XVII w., którą poddano konserwacji i uzupełniono. Od 1970 r. w budynku ratusza funkcjonuje stała wystawa Muzeum Okręgowego.

K. Marek TruszTeksty autora pochodzą z:"Tarnów. Wielki Przewodnik.", T. 1 "Stare Miasto", T. 2 "Stare Miasto", T. 3 "Zamieście i Burek"