Dom Mikołajowski

Pozwala to przypuszczać, że Mikołajowski nabył i przebudował istniejący już (od przeł. XV/XVI w.) dom murowany, nadając mu formę, z której znany jest dzisiaj. 

Piętrowy dom dostawiony do muru obronnego, uzyskał układ jednotraktowy, trójosiowy, elewacja reprezentacyjną kamieniarkę otworów, we wnętrzach założono sklepienia i stropy belkowe. W 1527 r. właściciele, małżeństwo, Barbara i Jan Mikołajowscy, za zezwoleniem Jana Tarnowskiego, darowali dom wikariuszom kolegiaty tarnowskiej. W 1547 r. wikariusze za zgodą kapituły odstąpili go (wraz z drugim domem drewnianym) kantorowi Marcinowi Blademu, za nowo zbudowaną kamienicę zw. Zamek lub Jurków, usytuowaną przy domu prepozyta. W 1554 r. M. Blady sprzedał kamienicę (za 140 zł) w dożywotnie użytkowanie Mikołajowi Łowczowskiemu z Pleśnej, z warunkiem by po jego śmierci, za zwrotem sumy sprzedażnej spadkobiercom, przeszła na własność kapituły. Nastąpiło to w 1578 r., po uregulowaniu zobowiązania przez prepozyta.

W późniejszym czasie kamienica jako własność kapituły służyła różnym użytkownikom - w 1597 r. kanonikowi św. Barbary, później przez dłuższy czas była rezydencją kantora (jeszcze w 1668 r.). Już w pocz. XVIII w. była w złym stanie i wymagała remontu, dowodzi tego fakt, że w 1719 kapituła zezwoliła zająć ją kanonikowi Wojciechowi Skwarkiewiczowi, pod warunkiem wykonania remontu (z czego się zresztą nie wywišzał). Równolegle obok mieszkania W. Skwarkiewicza, kamienica służyła kanonikom nie mającym własnych rezydencji, a przyjeżdżającym do Tarnowa na miesięczne pobyty. Po śmierci Skwarkiewicza w 1725 r. objął ją następca na jego kanonii, Stanisław Kaszewicz - również za (nie dotrzymaną) obietnicę remontu, a użytkowała matka Stanisława i Wojciecha Kaszewiczów, kupcowa utrzymująca w niej skład zboża. W 1749 r. za obietnicę remontu otrzymał ją w dożywotne użytkowanie Wojciech Kaszewicz. Kiedy w oparciu o fundację W. Kaszewicza od 1756 r. zaczęła działać Kolonia Akademicka, zgodnie z jego życzeniem, kamienicę zajął rektor kolonii, a biskup Kajetan Sołtyk zatwierdzając fundację w 1760 r., zatwierdził również, na wieczne czasy, prawo kolonii do kamienicy Mikołajowskiej. Stało się to przyczyną długotrwałego sporu o kamienicę między kapitułą tarnowską a Kolonią Akademicką. W I. 60. i 70. XVIII w. w kamienicy, w jednym ciasnym pomieszczeniu mieszkał rektor, a w innym uczniowie, część domu pozostawała pusta i niszczała. W 1766 r. według sprawozdania rektora kolonii Stanisława Wątorskiego, stan budynku nie był najlepszy, a dach pokryty starymi dachówkami z kolegiaty wymagał naprawy.

Po zajęciu Tarnowa przez Austriaków, Kolonię Akademicką (od 1780 r. przejętą pod nadzór kapituły) przekształcono w 1784 r. w gimnazjum austriackie, rozszerzone o szkołę normalną i elementarną, które zajęły budynki dawnej kolonii, m.in. kamienicę Mikołajowską. W 1791 r. kamienicę jako własność kościelną zarekwirowano na Fundusz Religijny i według oszacowania z 1795 r. znajdowała się w dobrym stanie. Początkowo jednak austriaccy dyrektorzy nie mogli jej zająć, gdyż mieszkali w niej księża. Dopiero między 1814 a 1817 r., podczas równoległej przebudowy budynku szkolnego, kamienicę włączono w użytkowanie gimnazjum i zajęli ją na mieszkania dyrektorzy. Być może wspomniany już plan B. Losi von Losenau pochodzi z tego właśnie czasu. W użytkowaniu szkoły kamienica pozostawała do końca XIX w., mieściły się w niej w różnych okresach różne szkoły (gimnazjum, kurs nauczycielski, szkoła główna, szkoła żeńska). W 1896 r. z kamienicy i sąsiadujących z nią od południa budynków wyprowadzono szkołę męska, rok później w jej miejsce rada miejska umieściła tymczasowo nowo otwartą szkołę realna, a część pomieszczeń nadal zajmowała szkoła żeńska. W początkach XX w. kamienica Mikołajowska i połączone z nią budynki stanowiły wspólną własność Funduszu Naukowego, Funduszu Szkolnego Krajowego i gminy m. Tarnowa, znajdując się w kiepskim stanie technicznym. Plany ich generalnej przebudowy na cele szkolne upadły, bowiem w 1903 r . magistrat uznał je za rudery i odstąpił od zamiaru ich kupna. Ostatecznie wszystkie szkoły wyprowadzono z nich w 1904 r. Od tej pory kamienica zyskała na pewien czas funkcje mieszkalne. W 1930 r. otwarto w niej Powiatowy Ośrodek Zdrowia oraz Muzeum Higieny, a po II wojnie światowej przeznaczono ja wraz z sąsiednimi kamieniczkami na Muzeum Diecezjalne przeniesione tutaj z budynku seminarium duchownego. W Iatach 1947-49 przeprowadzono konserwację budynków z adaptacją na cele muzealne. Dom usytuowany w zwartej zabudowie zachodniej pierzei placu, w narożniku północno zachodnim, piętrowy, podpiwniczony. Wnętrze z elementami z przeł. XV/XVI w. i pocz. XVl w., piwnice ze sklepionymi komorami, w części naziemnej sklepienie (w północnej osi parteru), stropy belkowe i pięć portali kamiennych (na parterze i piętrze). Na piętrze nad wejściem do pomieszczenia osi północnej h. Gryf z datą 1524 i nazwiskiem Jan Mikołajowski, na ścianach relikty tynku ze śladami polichromii. W elewacji elemen ty o charakterze wczesnorenesansowym, kamieniarka otworów okiennych, portal z h. Kościesza, nad nim h. Gryf z data budowy i nazwiskiem fundatora. W wejściu brama drewniana z XVlll w.

K. Marek TruszTeksty autora pochodzą z:"Tarnów. Wielki Przewodnik.", T. 1 "Stare Miasto", T. 2 "Stare Miasto", T. 3 "Zamieście i Burek"