Bazylika Mniejsza (Katedra) - Nawa pónocna

Dziś jedynie różnorodność sklepień przypomina o niejednolitym charakterze architektury tej przestrzeni. W kaplicy św. Anny sklepienie jest gwiaździste, w kruchcie krzyżowe, natomiast dawna kaplica Świętych Relikwii została nakryta barokową kopułą na planie elipsy, z latarnią. W kruchcie zachował się jeden z najstarszych świadków pierwotnego kościoła, mianowicie gotycki, ostrołukowy, o surowym profilu portal, z czasu przed rokiem 1400. Polichromię ścian i sklepień wykonał w roku 1958 Józef Dutkiewicz (zm. 1968), zaś we wnętrzu kopuły Wacław Taranczewski (= 1987). Witraż z przedstawieniem św. Stanisława Szczepanowskiego ufundował w roku 1891 infułat Stanisław Walczyński, prepozyt kapituły katedralnej; następny, tzw. profesorski, przedstawiający świętych: Tomasza z Akwinu, Hieronima i Alfonsa Liguori`ego, jest fundacją profesorów Seminarium Duchownego w roku 1896, zaś trzeci, przedstawiający św. Annę, ofiarowali katecheci szkół tarnowskich w roku 1899. Wszystkie trzy zostały wykonane we Wiedniu, w pracowni Geylinga.
W nawie północnej mieszczą się dwa godne uwagi pomniki nagrobne, mianowicie renesansowy, zwany pomnikiem Trzech Janów Tarnowskich, oraz manierystyczny, księdza Kaspra Branickiego.

Pomnik Trzech Janów
Jest fundacją hetmana Jana Tarnowskiego i upamiętnia jego najbliższych krewnych, to znaczy ojca - Jana Amora zwanego Młodszym (= 1500), wojewodę a potem kasztelana krakowskiego, następnie przyrodniego brata - Jana (= 1515), wojewodę sandomierskiego, oraz małego synka, zmarłego w niemowlęctwie Jana Aleksandra (= 1515). Pomnik znajduje się w dawnej kaplicy św. Anny. Został w całości wykonany z piaskowca i przedstawia typ nagrobka przyściennego z pulpitowo ustawionymi płytami, na których spoczywają pełnoplastyczne postacie zmarłych, w pozach sansowinowskich. Są nimi dwaj starsi Tarnowscy, pogrążeni w głębokim śnie, jako rycerze, w pełnych zbrojach, z dodaniem mieczy i szyszaków oraz dwóch kartuszy z herbem Leliwa. Płyty ustawiono szeregowo na cokole, przedzielone trzema konsolami - dwoma skrajnymi i trzecią w pośrodku - na których mieści się belkowanie z gzymsem oraz dwoma tablicami inskrypcyjnymi, z figurką zmarłego dziecka w pośrodku. Całość wieńczy akroterion, który tworzą dwie zwrócone do siebie woluty ze stylizowanej arabeskowej wici roślinnej. I ten pomnik jest dziełem renesansu włoskiego. Wskazuje na to dobra znajomość anatomii i właściwe użycie motywów ornamentalnych. W kompozycji widać pewne niekonsekwencje, a dotyczy to zwłaszcza dodanej - najwidoczniej przypadkowo - figurki zmarłego dziecka. Dało to powód do nowych badań i do stwierdzenia, że pomnik został przekomponowany, natomiast w swej wersji pierwotnej był piętrowy, poświęcony dwom Janom - rycerzom, których postacie były wtedy ułożone w niszach jedna nad drugą. Zmienił też lokalizację. Początkowo bowiem znajdował się w prezbiterium nad kryptą Tarnowskich. Wskazuje na to tekst na obydwóch tablicach - "Requiescit hic in Christo" ( t u t a j spoczywa w Chrystusie), gdy tymczasem pod posadzką obecnego posadowienia mieści się krypta duchownych. Okazuje się zatem, że pomnik przeniesiono w obecne miejsce w roku 1561, gdy po śmierci hetmana Padovano przystępował do budowy w prezbiterium wielkiego pomnika ku jego czci, oraz jego syna Jana Krzysztofa. Oczywiście Padovano jest także autorem zmiany kompozycji. Wynikło to z konieczności, gdyż w nowym miejscu trzeba było zmieścić ów pomnik na tle niskiego fragmentu ściany, pod oknem. Przy okazji Padovano dołączył doń główny element osobnego przedtem, dziecięcego pomniczka Jana Aleksandra. W swej wersji pierwotnej, w prezbiterium, pomnik powstał około roku 1536, i jak wynika z analizy stylu, w pracowni wawelskiej Bartłomieja Berecciego. Był wówczas pierwszym nagrobkiem piętrowym w Polsce, stając się wzorem tego typu pomnika, który później przyjął się u nas powszechnie.

Pomnik ks. Kaspra Branickiego.
Mieści się ten pomnik tuż obok ołtarza, w przedniej części nawy. Ks. Kasper Branicki (= 1602) był prepozytem Kolegiaty, a zmarł młodo, w wieku 27 lat, w czasie epidemii. Nagrobek ufundowali mu jego bracia - Jan, kasztelan biecki i niepołomicki, oraz Stanisław, starosta chęciński. Na kamiennym cokole mamy tu prostokątną niszę flankowaną, z belkowaniem i wydatnym gzymsem z podwieszonymi rozetami. Zwieńczenie składa się z tablicy inskrypcyjnej, w wolutowym obramieniu, z herbem Gryf u szczytu. Po bokach zwieńczenia stoją dwie alegoryczne postacie kobiece: Wiara - z krzyżem i kielichem w dłoniach, oraz Nadzieja -z kotwicą. Nisza mieści marmurową płytę z rzeźbioną postacią zmarłego, spoczywającego w pozie sansowinowskiej. Prawą dłonią wspiera swą głowę, w lewej trzyma księgę. Pomnik nie jest dziełem jednej ręki, nawet w partiach figuralnych. Wskazuje na to dość pobieżne traktowanie rzeźb alegorycznych, w porównaniu z finezyjną, leżącą postacią zmarłego. Wiąże się dziś ten nagrobek z twórczością pracowni przybyłego do nas z Florencji rzeźbiarza nazwiskiem Santi Gucci. Swoją prawie pólwiekową w Polsce zaczął on właśnie od prac u Branickich na zamku w Niepołomicach, warsztat miał w Pińczowie, a zmarł w roku 1600. Był w Polsce przedstawicielem późnego manieryzmu. Taki też charakter ma nagrobek ks. Branickiego, jednakże dzieło to powstało dopiero po roku 1602. Pomnik ks. Branickiego sąsiaduje z ołtarzem, w którego nastawie mieści się obraz Serca Pana Jezusa, sygnowany i datowany: "Wiesław Zarzycki Kraków 1916". Sam ołtarz, klasycystyczny z około roku 1850, został niefortunnie zniekształcony przy okazji adaptacji przeprowadzonej w prezbiterium w roku 1982. Usunięto wtedy jego własne tabernakulum oraz cokoły kolumn, wstawiając w to miejsce neogotycką predellę i tabernakulum z dawnego głównego ołtarza. Tabernakulum to projektował Julian Zachariewicz, a wykonała w roku 1892 pracownia Brix i Anders w Wiedniu. Również w podstawie ołtarza znalazło się wtedy rokokowe antepedium z 2 połowy wieku XVIII, trybowane w srebrnej blasze, z postaciami Apostołów Piotra i Pawła, proweniencji tynieckiej. Do zabytków snycerki należy znajdujący się tu również konfesjonał rokokowy z wieku XVIII.
Mamy też w tej nawie kilka epitafiów. Na uwagę zasługują dwa renesansowe: Melchiora Ćwiklińskiego (= 1605), radnego miasta Tarnowa, oraz ks. Jana Mężyka (= 1627), prałata Kolegiaty, a nadto barokowe epitafium Kazimierza Karola Aleksandra Amora Tarnowskiego (= 1682), zawierające tablicę inskrypcyjną w dekoracyjnej oprawie. W kartuszowym zwieńczeniu jego tablicy mieścił się sarmacki portret zmarłego, niestety skradziony po roku 1974. Bogatą oprawę ma też epitafium Ks. Michała Króla (= 1879), proboszcza Katedry, zasłużonego dla jej rozbudowy i upiększenia istniejącymi do dziś bocznymi ołtarzami. Pozostałe dwa epitafia: Ks. Franciszka Krysty (= 1893) i Ks. Józefa Leśnego (= 1896), mają kształt oprawnych tablic z inskrypcjami.

Dziś jedynie różnorodność sklepień przypomina o niejednolitym charakterze architektury tej przestrzeni. W kaplicy św. Anny sklepienie jest gwiaździste, w kruchcie krzyżowe, natomiast dawna kaplica Świętych Relikwii została nakryta barokową kopułą na planie elipsy, z latarnią. W kruchcie zachował się jeden z najstarszych świadków pierwotnego kościoła, mianowicie gotycki, ostrołukowy, o surowym profilu portal, z czasu przed rokiem 1400. Polichromię ścian i sklepień wykonał w roku 1958 Józef Dutkiewicz (zm. 1968), zaś we wnętrzu kopuły Wacław Taranczewski (= 1987). Witraż z przedstawieniem św. Stanisława Szczepanowskiego ufundował w roku 1891 infułat Stanisław Walczyński, prepozyt kapituły katedralnej; następny, tzw. profesorski, przedstawiający świętych: Tomasza z Akwinu, Hieronima i Alfonsa Liguori`ego, jest fundacją profesorów Seminarium Duchownego w roku 1896, zaś trzeci, przedstawiający św. Annę, ofiarowali katecheci szkół tarnowskich w roku 1899. Wszystkie trzy zostały wykonane we Wiedniu, w pracowni Geylinga.
W nawie północnej mieszczą się dwa godne uwagi pomniki nagrobne, mianowicie renesansowy, zwany pomnikiem Trzech Janów Tarnowskich, oraz manierystyczny, księdza Kaspra Branickiego.

Pomnik Trzech Janów
Jest fundacją hetmana Jana Tarnowskiego i upamiętnia jego najbliższych krewnych, to znaczy ojca - Jana Amora zwanego Młodszym (= 1500), wojewodę a potem kasztelana krakowskiego, następnie przyrodniego brata - Jana (= 1515), wojewodę sandomierskiego, oraz małego synka, zmarłego w niemowlęctwie Jana Aleksandra (= 1515). Pomnik znajduje się w dawnej kaplicy św. Anny. Został w całości wykonany z piaskowca i przedstawia typ nagrobka przyściennego z pulpitowo ustawionymi płytami, na których spoczywają pełnoplastyczne postacie zmarłych, w pozach sansowinowskich. Są nimi dwaj starsi Tarnowscy, pogrążeni w głębokim śnie, jako rycerze, w pełnych zbrojach, z dodaniem mieczy i szyszaków oraz dwóch kartuszy z herbem Leliwa. Płyty ustawiono szeregowo na cokole, przedzielone trzema konsolami - dwoma skrajnymi i trzecią w pośrodku - na których mieści się belkowanie z gzymsem oraz dwoma tablicami inskrypcyjnymi, z figurką zmarłego dziecka w pośrodku. Całość wieńczy akroterion, który tworzą dwie zwrócone do siebie woluty ze stylizowanej arabeskowej wici roślinnej. I ten pomnik jest dziełem renesansu włoskiego. Wskazuje na to dobra znajomość anatomii i właściwe użycie motywów ornamentalnych. W kompozycji widać pewne niekonsekwencje, a dotyczy to zwłaszcza dodanej - najwidoczniej przypadkowo - figurki zmarłego dziecka. Dało to powód do nowych badań i do stwierdzenia, że pomnik został przekomponowany, natomiast w swej wersji pierwotnej był piętrowy, poświęcony dwom Janom - rycerzom, których postacie były wtedy ułożone w niszach jedna nad drugą. Zmienił też lokalizację. Początkowo bowiem znajdował się w prezbiterium nad kryptą Tarnowskich. Wskazuje na to tekst na obydwóch tablicach - "Requiescit hic in Christo" ( t u t a j spoczywa w Chrystusie), gdy tymczasem pod posadzką obecnego posadowienia mieści się krypta duchownych. Okazuje się zatem, że pomnik przeniesiono w obecne miejsce w roku 1561, gdy po śmierci hetmana Padovano przystępował do budowy w prezbiterium wielkiego pomnika ku jego czci, oraz jego syna Jana Krzysztofa. Oczywiście Padovano jest także autorem zmiany kompozycji. Wynikło to z konieczności, gdyż w nowym miejscu trzeba było zmieścić ów pomnik na tle niskiego fragmentu ściany, pod oknem. Przy okazji Padovano dołączył doń główny element osobnego przedtem, dziecięcego pomniczka Jana Aleksandra. W swej wersji pierwotnej, w prezbiterium, pomnik powstał około roku 1536, i jak wynika z analizy stylu, w pracowni wawelskiej Bartłomieja Berecciego. Był wówczas pierwszym nagrobkiem piętrowym w Polsce, stając się wzorem tego typu pomnika, który później przyjął się u nas powszechnie.

Pomnik ks. Kaspra Branickiego.
Mieści się ten pomnik tuż obok ołtarza, w przedniej części nawy. Ks. Kasper Branicki (= 1602) był prepozytem Kolegiaty, a zmarł młodo, w wieku 27 lat, w czasie epidemii. Nagrobek ufundowali mu jego bracia - Jan, kasztelan biecki i niepołomicki, oraz Stanisław, starosta chęciński. Na kamiennym cokole mamy tu prostokątną niszę flankowaną, z belkowaniem i wydatnym gzymsem z podwieszonymi rozetami. Zwieńczenie składa się z tablicy inskrypcyjnej, w wolutowym obramieniu, z herbem Gryf u szczytu. Po bokach zwieńczenia stoją dwie alegoryczne postacie kobiece: Wiara - z krzyżem i kielichem w dłoniach, oraz Nadzieja -z kotwicą. Nisza mieści marmurową płytę z rzeźbioną postacią zmarłego, spoczywającego w pozie sansowinowskiej. Prawą dłonią wspiera swą głowę, w lewej trzyma księgę. Pomnik nie jest dziełem jednej ręki, nawet w partiach figuralnych. Wskazuje na to dość pobieżne traktowanie rzeźb alegorycznych, w porównaniu z finezyjną, leżącą postacią zmarłego. Wiąże się dziś ten nagrobek z twórczością pracowni przybyłego do nas z Florencji rzeźbiarza nazwiskiem Santi Gucci. Swoją prawie pólwiekową w Polsce zaczął on właśnie od prac u Branickich na zamku w Niepołomicach, warsztat miał w Pińczowie, a zmarł w roku 1600. Był w Polsce przedstawicielem późnego manieryzmu. Taki też charakter ma nagrobek ks. Branickiego, jednakże dzieło to powstało dopiero po roku 1602. Pomnik ks. Branickiego sąsiaduje z ołtarzem, w którego nastawie mieści się obraz Serca Pana Jezusa, sygnowany i datowany: "Wiesław Zarzycki Kraków 1916". Sam ołtarz, klasycystyczny z około roku 1850, został niefortunnie zniekształcony przy okazji adaptacji przeprowadzonej w prezbiterium w roku 1982. Usunięto wtedy jego własne tabernakulum oraz cokoły kolumn, wstawiając w to miejsce neogotycką predellę i tabernakulum z dawnego głównego ołtarza. Tabernakulum to projektował Julian Zachariewicz, a wykonała w roku 1892 pracownia Brix i Anders w Wiedniu. Również w podstawie ołtarza znalazło się wtedy rokokowe antepedium z 2 połowy wieku XVIII, trybowane w srebrnej blasze, z postaciami Apostołów Piotra i Pawła, proweniencji tynieckiej. Do zabytków snycerki należy znajdujący się tu również konfesjonał rokokowy z wieku XVIII.
Mamy też w tej nawie kilka epitafiów. Na uwagę zasługują dwa renesansowe: Melchiora Ćwiklińskiego (= 1605), radnego miasta Tarnowa, oraz ks. Jana Mężyka (= 1627), prałata Kolegiaty, a nadto barokowe epitafium Kazimierza Karola Aleksandra Amora Tarnowskiego (= 1682), zawierające tablicę inskrypcyjną w dekoracyjnej oprawie. W kartuszowym zwieńczeniu jego tablicy mieścił się sarmacki portret zmarłego, niestety skradziony po roku 1974. Bogatą oprawę ma też epitafium Ks. Michała Króla (= 1879), proboszcza Katedry, zasłużonego dla jej rozbudowy i upiększenia istniejącymi do dziś bocznymi ołtarzami. Pozostałe dwa epitafia: Ks. Franciszka Krysty (= 1893) i Ks. Józefa Leśnego (= 1896), mają kształt oprawnych tablic z inskrypcjami.