Bazylika Mniejsza (Katedra) - Prezbiterium

Dzisiejszy wyrównany poziom posadzki prezbiterium jest wynikiem adaptacji do potrzeb odnowionej liturgii, przeprowadzonej w roku 1982. Usunięto wtedy dawny ołtarz neogotycki ustawiając obecny, jak również pulpit, przystosowane do celebrowania liturgii "twarzą do wiernych". Przestrzeń nakrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe o układzie sieciowym. W absydzie stoją na konsolach kamienne figury świętych polskich, wykonane w roku 1892 przez Z. Langmana. Są to: św. Wojciech, św. Stanisław Bp., bł. Kinga, bł. Szymon z Lipnicy, św. Kazimierz i św. Jan Kanty. Witraże w oknach absydy wykonała pracownia Jelego w Insbrucku, z fundacji Marii Bidzińskiej, ku pamięci jej braci - dwóch księży Gwizdoniów: Wawrzyńca (= 1885), prepozyta kapituły katedralnej, i Błażeja (= 1889), dziekana w Wojniczu.
Ozdobą prezbiterium i całej świątyni są cztery pomniki grobowe, wybitne dzieła sztuki, o wielkim znaczeniu dla dziejów kultury artystycznej polskiego Renesansu i Manieryzmu. W kolejności chronologicznej są to: pomnik Barbary z Rożnowa, pomnik Tarnowskich - hetmana Jana Tarnowskiego i jego syna Jana Krzysztofa, pomnik Zofii z Tarnowskich księżnej Ostrogskiej, oraz pomnik jej syna, księcia Janusza Ostrogskiego i jego żony Zuzanny.

Pomnik Barbary z Rożnowa
Barbara pochodziła z rodziny słynnego rycerza Zawiszy Czarnego. Była jego wnuczką oraz drugą żoną Jana Amora Młodszego - matką hetmana Jana Tarnowskiego. Zmarła w roku 1517. Pomnik miał zapewne wyrażać nowy wówczas styl włoskiego Odrodzenia, który przeszczepili na Wawel sławni u nas dwaj Florentczycy: Franciszek zwany Włochem (Italus) oraz Bartłomiej Berecci. Najwidoczniej jednak hetman powierzył jego wykonanie miejscowemu artyście, tkwiącemu jeszcze całkowicie w tradycji mijającego gotyku. Dzięki temu zbiegowi okoliczności powstało dzieło jedyne w swoim rodzaju, które niejako w sposób organiczny zespala w sobie obydwie epoki. Ogólny schemat pomnika jest renesansowy, nawiązuje do florenckich pomników przyściennych z niszą, w której spoczywa w reliefie postać zmarłej osoby. Równocześnie jednak detal architektoniczny i ornamentyka zdradzają brak zrozumienia ich genezy i funkcji. Sama też postać zmarłej Barbary jest po prostu gotycką figurą Matki Boskiej spod krzyża, a pilastry, ich głowice i belkowanie nie nawiązują do żadnego określonego stylu. Pomnik jest wykonany z piaskowca, ale technika obróbki tego materiału zdradza raczej snycerza niż kamieniarza. Zdobią to dzieło dwa herby zmarłej, po ojcu i po matce: Sulima i Starykoń. Pomnik powstał około roku 1520 i znajduje się obecnie obok pomnika Ostrogskich. Jest bardzo rzadkim i cennym świadectwem przyswajania sobie u nas stylu Renesansu przez rodzimych artystów.

Pomnik Tarnowskich

Określa się tym mianem monumentalny, przyścienny pomnik upamiętniający hetmana Jana Tarnowskiego (= 1561) i jego syna, Jana Krzysztofa (= 1567). Ma wymiary: 13,80 m wysokości i 6,60 m szerokości. Wzniesiono go z piaskowca w części architektonicznej, natomiast kolumny, filunki pilastrów, nadproży, tablice inskrypcyjne, tarcze herbowe, a przede wszystkim dwie pełnoplastyczne postacie obydwu Tarnowskich i ich sarkofagi są wykonane w czerwonego marmuru węgierskiego. Dochodzą do tego alabastrowe płyty ze scenami batalistycznymi oraz główki aniołków i lwie łapy, na których wspierają się sarkofagi. Pomnik jest dwukondygnacyjny, jednakże część górną, poświęconą hetmanowi, wyeksponowano w sposób szczególny rozmiarami i dekoracją. Otrzymała nadto wygląd frontonu świątyni greckiej, z kolumnami po bokach, belkowaniem i trójkątnym przyczółkiem, zaakcentowana również wysunięciem do przodu na sposób ryzalitu. Obydwie kondygnacje zawierają prostokątne nisze na postacie zmarłych. Spoczywają oni we śnie, ułożeni na sarkofagach w pozach tzw. sansowinowskich, na tle kotar podpiętych lambrekinowo, na kształt baldachimu lub namiotu. Całość wspiera się na cokole dekorowanym rustyką, z wstawkami marmurowych płytek, zaś w górnej części piętrzy się zwieńczeniem, które powstało z attyki i dwuczłonowej tumby. Tam właśnie, u szczytu, ustawiono jedyny w tym dziele motyw religijny - rzeźbę Chrystusa Zmartwychwstałego.

Przedstawiony tu schemat pomnika wypełniają jeszcze inne ozdoby rzeźbiarskie. Na skrzydłach centralnej kondygnacji stoją w półkoliście zakończonych niszach dwie alegoryczne postacie kobiece: Sprawiedliwość (Iustitia) i Roztropność (Prudentia), symbolizujące cnoty hetmana. Nad nimi zawieszono panoplia, czyli elementy broni i zbroi użyte jako ornament. Na przedniej ścianie attyki widać dwie inne symboliczne postacie, które wspierają się o górne krawędzie tympanonu. Jest to geniusz Zwycięstwa, w hełmie na głowie, oraz geniusz Chwały, z gałązką palmową i fanfarą w dłoniach. Przypominają o wojennych tryumfach hetmana, które uwidoczniono także na alabastrowych reliefach. U góry widzimy zwycięski pochód spod Obertyna po druzgocącej bitwie stoczonej dnia 22 sierpnia 1531 roku z hospodarem mołdawskim Petryłą i odebraniu zagarniętego przezeń Pokucia, co przyniosło hetmanowi wielką sławę i ogromne łupy wojenne. Pozostałe tablice przedstawiają dalsze zwycięstwa. Z lewej strony jest to scena obozowa i oblężenia i zdobycie Starodubna w roku 1535 w wojnie z Moskwą, zaś po prawej fragment bitwy pod Chocimem, stoczonej w roku 1538 z Petryłą mołdawskim.
Ważną rolę w tego rodzaju pomnikach spełniają tablice inskrypcyjne. Mamy ich tutaj trzy: dwie łacińskie dotyczą hetmana i jego syna, natomiast trzecia, umieszczona z boku i pisana po polsku, upamiętnia plenipotenta Tarnowskich Adama Trzemeskiego, który zawiadywał budową pomnika. Podobne znaczenie mają herby. Dwa putta stojące na skrajach attyki trzymają tarcze ze znakami Leliwa i Sulima, czyli herbami rodziców hetmana, w centrum u szczytu tympanonu widać jeszcze raz Leliwę, dumnie wyeksponowaną na ozdobnym kartuszu, zaś na dole, w kondygnacji Jana Krzysztofa, oprócz herbu Tarnowskich mamy jeszcze znak rodowy Odrowąż, czyli herb jego matki, Zofii Szydłowieckiej. Tutaj też widnieją jedyne w tym pomniku oznaki smutku - dwaj geniusze śmierci, gaszący płonące pochodnie na pogrzebie ostatniego z rodu.
Twórcą pomnika jest wspominany tu już Jan Maria il Mosca, zwany Padovano, przdstawiciel renesansu weneckiego. Pomnik Tarnowskich jest jedynym jego dziełem, na którym umieścił on swój podpis. Sygnatura ta, zniekształcona w wieku XVIII, znajduje się na przedniej ściance gzymsu pod tympanonem i w swej wersji oryginalnej brzmi: "Joannis Mariae Patavinio Opus", czyli "dzieło Jana Marii Padewczyka". Prace około pomnika hetmana rozpoczął wkrótce po jego śmierci, która nastąpiła 16 maja 1561 roku. Gdy wnet potem, w roku 1567 zmarł Jan Krzysztof, jedyny syn hetmański, jako ostatni męski potomek sławnego rodu, Padovano zmienił układ rozpoczętego dzieła dodając kondygnację dolną, by w jednym pomniku uwieńczyć obydwóch Tarnowskich. Dla samego dzieła było to korzystne, gdyż w sytuacji smukłego wnętrza gotyckiego prezbiterium musiał artysta piętrzyć architekturę nagrobka wzwyż, rezygnując nawet z właściwego dla renesansu harmonijnego umiaru oraz równowagi mas i płaszczyzn. Padovano zmarł w roku 1574 i można sądzić, że ukończył do tego czasu swoje dzieło. Dał w nim wierny obraz hetmana, któremu je przede wszystkim poświęcił - człowieka wielkiej kultury i skromności zarazem, dbałego przy tym o honor i znaczenie swojego nazwiska. Jego pomnik w Katedrze tarnowskiej jest rozmiarami największym nagrobkiem renesansowym w Polsce, a poziomem artystycznym nie ustępuje wcale mauzoleom królweskim. U stóp pomnika znajduje się w posadzce wejście do krypty grobowej Tarnowskich.

Pomnik Zofii Ostrogskiej
Nagrobek Zofii Tarnowskiej księżnej Ostrogskiej łączy się konstrukcyjnie z pomnikiem Tarnowskich, będąc niejako organicznym przedłużeniem jego kondygnacji dolnej, poświęconej Janowi Krzysztofowi. Podobne formy architektoniczne, proporcje kompozycji i ornamentyka pozwalają sądzić, że przynajmniej w części architektonicznej jest to dzieło projektu Padovana. Zofia Tarnowska poślubiła w roku 1553 kniazia Konstantego Wasyla Ostrogskiego, hetmana wielkiego koronnego i miała z nim trzech synów i dwie córki. Zmarła młodo, w wieku 36 lat, w roku 1570 przy porodzie syna Aleksandra, a więc jeszcze za życia Padovana (= 1574). Nie ulega zatem wątpliwości, że fundator książę Konstanty, temu właśnie artyście, pracującemu wówczas w Kolegiacie nad pomnikiem jego teścia i szwagra, zlecił wykonywanie pomnika dla swej małżonki, łącząc go w jednym szeregu z pomnikiem jej brata, zmarłego przed trzema laty. Od stylu Padovana odbiega natomiast reliefowa płyta z czerwonego marmuru umieszczona w prostokątnej niszy i przedstawiający zmarłą Zofię. Księżna spoczywa na brokatowej poduszce, w długim renesansowym stroju, czyli w sukni z rękawami zakończonymi kryzą oraz w delii zarzuconej na ramiona i spiętej pod szyją. Głowę wspartą na prawej dłoni zdobi książęca mitra, zaś w lewej ręce trzyma różaniec. Zastanawia przy tym zbyt sumaryczne i płaskie traktowanie stroju, przy realistycznym opracowaniu twarzy i dłoni, a także nieproporcjonalnie mała głowa w stosunku do całości korpusu. Autorstwo Padovana było by zatem wątpliwe. Przypisuje się tę rzeźbę wspomnianemu tu już jego pomocnikowi Wojciechowi Kuszczycowi, lub pracującemu w tym czasie w Krakowie Włochowi z Mediolanu, Hieronimowi Canavesiemu (= 1582). Canavesi był servitorem króla Zygmunta Augusta, zaś od roku 1573 przyjął obywatelstwo miasta Krakowa, gdzie wnet został starszym cechu rzeźbiarskiego. Wykonał między innymi dwa pomniki dla katedry w Poznaniu oraz płytę nagrobną Kaspra Wielogłowskiego dla kościoła parafialnego w Czchowie.
Pomnik Zofii Ostrogskiej wieńczy kartusz herbowy z jej własnymi znakami rodowymi i herbem męża, czyli: Leliwa i Odrowąż oraz Pilawa i Sulima. Sam kartusz, podobnie jak i tablica inskrypcyjna pod postacią zmarłej, posiadają obramowanie z ornamentu zawijanego zwanego rollwerkiem, a także podparcie po bokach ślimacznicami, z motywem liści akantu. Poza tym w roku 1957 odkryto, że obydwa pomniki, tj. Tarnowskich i Zofii Ostrogskiej, są obrzeżone wykonanym w malarstwie iluzjonistycznie, jakby cieniem rzucanym na ścianę przez ich architekturę i skrajne detale rzeźbiarskie. Służy to pomnożeniu efektu, a więc wrażenia, jakie ma wywrzeć na widzu to dzieło. Jest to zabieg właściwy dla manieryzmu i baroku. Nie jest wykluczone, że dodano to w wieku XVII, na wzór podobnego efektu zastosowanego przy przeciwległym pomniku Ostrogskich.

Pomnik Ostrogskich

Upamiętnia ten pomnik kolejnych po Tarnowskich właścicieli miasta, mianowicie książęcy ród Ostrogskich. Jest poświęcony księciu Januszowi Ostrogskiemu i jego pierwszej żonie, Zuzannie Sereda (= 1596), z magnackiej rodziny węgierskiej. Janusz Ostrogski (1554-1620), kasztelan krakowski, był synem Konstantego Wasyla Ostrogskiego i Zofii Tarnowskiej, czyli wnukiem hetmana i panem na Tarnowie. Własność tę dzielił wspólnie ze swym bratem Aleksandrem. W związki małżeńskie wchodził trzy razy; z pierwszego i drugiego małżeństwa były córki, z trzeciego zaś syn, lecz zmarł w młodym wieku. W przeciwieństwie do ojca, który pozostał prawosławnym, Janusz przeszedł na katolicyzm, odznaczał się wielką pobożnością i gorliwością w sprawach wiary. Wzniesiony przezeń pomnik jest wyrazem tej postawy oraz ducha epoki tzw. kontrreformacji, czyli czasów po soborze trydenckim. Dzieło jest wykonane w czarnym i czerwonym marmurze oraz żółtym alabastrze. Ma wymiary: 12,90 m wysokości i 7,90 m szerokości. Analizując je warto wyróżnić jego architekturę i rzeźbę, jako równorzędne, współistniejące ze sobą zjawiska.

Architektura pomnika jest jeszcze w zasadzie renesansowa, a więc spokojna, masywna, tektoniczna. Powtarze typ nagrobka przyściennego, niszowego, ustawionego na cokole, z rozbudowanym przęsłem środkowym i zwieńczeniem w kształcie edikuli. W tak nakreślone ramy, niczym w nastawę ołtarza, wkracza energicznie i w wielkiej ilości marmurowa i alabastrowa rzeźba - pełna i reliefowa - wnosząc element ruchu, niepokoju i patosu. Daje to w efekcie okazałą, manierystyczną całość. Treść przedstawień figuralnych odpowiada nastrojom kontrreformacji, a więc wzmożonej pobożności i rozważaniom o śmierci. Centralne miejsce zajmuje grupa Ukrzyżowania, w półkolistej niszy, niby w retabulum ołtarzowym, oraz klęczące przed nią na sarkofagu postacie pary książęcej - księcia Janusza i księżnej Zuzanny - zatopionych w modlitwie, niczym w wieczystej adoracji. Niżej, po obydwu stronach tablicy inskrypcyjnej, stoją dwie personifikacje cnót - Wiara i Nadzieja, natomiast powyżej sceny głównej, na frontonie edikuli, umieszczono relief z wyobrażeniem Chrystusa Zmartwychwstałego. Ważne miejsce zajmują w tym programie postacie proroków - Mojżesza z tablicami przykazań, Jana Chrzciciela nawołującego do pokuty, oraz Dawida i Daniela z tekstami liturgii żałobnej - nadto skrzydlate główki zapłakanych aniołków i nade wszystko liczne akcesoria śmierci: czaszki, piszczele, zgaszone pochodnie oraz cały ludzki szkielet z klepsydrą i kosą w kościstych rękach.

Mimo tak realistycznego ukazania marności ludzkiego życia i grozy śmierci, nie brak w tym nagrobku akcentów panegirycznych, sławiących chwałę magnackiego domu. Służą temu liczne napisy, tarcze herbowe, zbrojni rycerze na koniach w galopie wielka ilość wojennych zdobyczy. Trzeba też zwrócić uwagę, że pod książęcem sarkofagiem przysiadły trzy groźne, grzywiaste lwy, symbole siły i znaczeniem rodu, którego herby trzymają przed sobą w przednich łapach. Herby przedstawiono tu w pełnej oprawie, a więc tarcze z godłami, na nich zaś rycerskie hełmy, nadto korony i klejnoty. Pomnik Ostrogskich jest datowany oraz sygnowany imieniem i nazwiskiem rzeźbiarza, lecz jak się okazuje, nie rozwiązało to bez reszty problemu autorstwa. W głównej tablicy inskrypcyjnej pod sarkofagiem - po wyliczeniu przeróżnych zasług fundatora - jest mowa, że książę, pomny na swą śmiertelność, wystawił sobie ów pomnik za życia, w roku 1612 - "Monumento Hoc Mortalitatis Memor, Dum In Vivis Esset Sibi Extructo A. D. MDCXII". Oprócz tego, wysoko na gzymsie edikuli jest podpis twórcy, ale z inną datą: "Joannis Pfister Wratislaviensis Sculptura. Anno Domini 1620" ("rzeźba Jana Pfistera, wrocławianina, w Roku Pańskim 1620").
Istnieją dwie hipotezy dotyczące autorstwa pomnika. Jedna - Piotra Krakowskiego - nawiązuje do wspomnianych co dopiero dat i sygnatury. Twierdzi, że twórcą dzieła jest Jan Pfister i powstało ono w latach 1612-1620, gdy książę nie spodziewając się już męskiego potomka, czyli mając świadomość, że jest ostatnim z rodu, chciał uwiecznić pamięć nazwiska i rzeczywiście zmarł w roku ukończenia dzieła.
Hipoteza druga - Mieczysława Gębarowicza - przypisuje pomnik dwóm artystom. Pierwszym byłby Wilhelm van den Block, gdańszczanin pochodzenia niderlandzkiego, drugim zaś Jan Pfister. Okazuje się bowiem, że nasz pomnik jest bardzo zbliżony w kompozycji i szczegółach do dwóch nagrobków książąt Hohenzollernów w Katedrze w Królewcu. Chodzi o nagrobek księżnej Elżbiety, największe dzieło Wilhelma van den Blocka, a jeszcze bardziej o nagrobek księcia Albrechta II, który stworzył inny niderlandczyk, Cornelis Floris w latach 1569-1571, ale przy współudziale Blocka. Ów Block odbył w roku 1605 podróż z Gdańska do Zamościa i mógł przy okazji otrzymać od Ostrogskiego zamówienie na pomnik w Kolegiacie tarnowskiej. Rok 1612 byłby więc terminem ukończenia pierwszej fazy tego dzieła, czyli architektonicznej i pierwszoplanowych figur. Nie wyklucza się w tej fazie współpracy Jana Pfistera z Blockiem. Pfister wtedy właśnie pojawia się we Lwowie przy pracach dekoracyjnych w kaplicy Boimów, a wiadomo też o innych przebywających tam współpracownikach Blocka. Druga faza przypadałaby, według tej hipotezy, na lata 1619-1620. Podeszły w latach książę Janusz uporządkował rok przedtem sprawę spadku po sobie i mógł wówczas polecić Pfisterowi dokończyć dzieło, przez wzbogacenie go rzeźbą. Sam Pfister wydaje się do tego przyznawać, gdzyż napisał w inskrypcji, że z jego ręki wyszła w tym pomniku "Sculptura", czyli rzeźba. W obecnym stanie badań trudno rozstrzygnąć, która z hipotez ma rację. Także i ten pomnik posiada malowane na ścianie obrzeżenie w kolorze sepii, dodane dla wzmożenia efektu, a może też celem złagodzenia zbyt ostrego dla oka przejścia od ciemnych marmurów do bieli tynku. Pod posadzką pomnika mieści się krypta z cynowymi trumnami obojga zmarłych, z dojściem do nawy południowej. W absydzie prezbiterium mieszczą się neogotyckie stalle kanoników kapituły katedralnej, wykonane w końcu wieku XIX w pracowni Wakulskiego w Krakowie, wraz z tronem biskupim.
Z prezbiterium prowadzą drzwi do zakrystii tzw. kanonickiej, oraz drugie - do przejścia obok zakrystii wikariuszy, z wyjściem na zewnątrzKatedry przez przedsionek dobudowany tu w latach 1895-1896. W wejściu od pola tego przedsionka wprawione zostały w roku 1894 drzwi brązowe z przedstawieniem Stworzenia świata, projektowane przez Cz. Dźwigaja, wykonane w pracowni S. Kowalówki. Temat ów został podyktowany obecnością nad tymi drzwiami mozaiki z końca wieku XIX, projektu Antoniego Tucha, wyobrażającego Boga Ojca jako Stworzyciela.